A botella mediada. Sobre vinte e cinco anos de audiovisual galego

No outono de 1989, un mes antes de que Manuel Fraga rebaixase as súas expectativas e gañase por primeira vez as eleccións autonómicas, estreáronse en Vigo tres longametraxes producidas en Galicia. Era un fito inédito na historia do cine galego, percibido coma un importante rito de paso: era a posta de largo, a maioría de idade dun sector audiovisual para un país. Pasaron vinte e cinco anos e -é o que teñen os aniversarios redondos- caemos na tentación de pensar no que foi aquilo e ao que deu lugar.

Aínda pasaron cousas neste tempo. Bastantes. E de varios tipos. Pasaron cousas polas que sentir alegría, ou orgullo, e cousas polas que sentir tristeza, ou vergonza. Dous exemplos:

No outono de 2014, vinte e cinco anos despois, chegan ás salas comerciais polo menos outras tres longametraxes galegas: A esmorga, Os fenómenos, Holy night. Todas elas teñen sobrados argumentos para espertar o interese de diversas clases de espectadores, e o feito de que coincidan no tempo as súas estreas xa non reviste o carácter de fenómeno extraordinario. Aínda que a intrahistoria dalgunha destas películas sexa difícil de máis, mesmo agónica, o caso é que se estrean e ninguén o percibe coma unha gran sorpresa. É algo relativamente normal. E iso está ben.

Tamén chega a unha plataforma de visionado online a última película doutro magnífico cineasta dos que foron aparecendo por aquí (si: apareceron magníficos cineastas, e non se me ocorre mellor cousa que dicir destes vinte e cinco anos!). A película chámase Ser e voltar, e o cineasta, Xacio Baño. A sinopse da película di así: “Un novo (?) cineasta pasa un fin de semana na casa dos seus avós para facerlles un vídeo retrato. Diso vai o cine, non si?”. A película, unha curta minúscula en termos de produción e grande en calquera outro, ten unha secuencia memorable a efectos de diagnosticar o estado do audiovisual galego. A avoa de Xacio Baño fálalle ao neto, que está detrás da cámara. No seu ton, sen perder nada do humor e vitalidade que a caracterizan, mestúranse reproche e mágoa cara ao neto: Como se lle ocorreu dedicarse a isto do cine? Non ve que non vai a ningures, que con iso non se dá gañado a vida? E mira que o neto ten talento, pero canto mellor lle iría se o orientase a algo de proveito… O caso é que a señora leva bastante razón, igual ca o neto cando incorpora á sinopse da película ese primeiro signo de interrogación que apela á falta de oportunidades que nos é tan propia. E iso é que algo falla. Algo importante.

A importancia

Noutro outono, o de 2011, hai tres anos, o parlamento galego aprobou por ampla maioría unha lei para reformar a Crtvg. O principal da reforma ten que ver con dotar á televisión e radio públicas de maior independencia respecto dos gobernos e con definir máis o seu financiamento. A lei, ademais, alude -de xeito un tanto difuso- a unha “autoridade audiovisual independente” que se haxa de constituír. Enténdese que máis de tres cuartas partes dos nosos representantes populares consideraron importante este asunto de que a tele pública non sexa tan gobernamental e que se aclaren un chisco as súas regras de xogo. Se non, por que tomarse o traballo de elaborar e aprobar unha lei que veu precedida de todo un ano de comparecencias de numerosos expertos?

Pasaron máis de tres anos e a lei aínda espera a ser aplicada. Ten que se elaborar un mandato que non dan feito. Debe de haber dúas explicacións razoables para isto de facer unha lei e a continuación deixala durmir: ou ben alguén anda bastante despistado/preguiceiro (non é ironía: a preguiza é unha das grandes forzas que moven o mundo), ou é que o que parecía importante en realidade non o é tanto.

Ambas razóns parecen estar detrás de moito do que (non) pasa no audiovisual galego. A distancia entre o que se di e o que se fai adoita ser tan ampla que custa non confundirse, e aínda custa máis non instalarse na desconfianza. O discurso oficial sostén que o audiovisual é moi importante. En vinte e cinco anos está aínda por ver un discurso político e da administración sobre o audiovisual que non gabe o gran valor que este ten para o país. É máis, está en vigor unha lei, xa non aprobada por maioría senón por unanimidade do parlamento, que define o audiovisual como sector estratéxico para Galicia e impele aos distintos departamentos da administración a que traballen a prol do mesmo. A lei está en vigor, pero na práctica non ten vigor ningún. A ninguén nas esferas do poder parece acordárselle aquela lei de 1999. A ninguén parece preocupar que o que no DOG se di apenas garde relación co que na práctica se fai. Morreu inane un organismo estrela daquela lei, o Consorcio, e reside nalgún limbo ignoto aquel Consello asesor das telecomunicacións e do audiovisual, que era tan rococó (complexo+inútil) e que tiña máis palabras no nome ca reunións chegaría a manter. E está por ver que alguén dea unha explicación.

O tran tran

Dese desleixo, ou do escaso vínculo entra a importancia proclamada e a importancia concedida, hai exemplos dabondo nestes anos. Vénme á cabeza un que resulta característico. Foi no tempo do conselleiro de cultura Roberto Varela. Mediada a lexislatura, cando xa levaba dous anos no cargo, acudiu ao parlamento para tratar sobre a súa política audiovisual. Explicou, sen entrar en detalles, que esta aínda non se lanzara porque estaban ultimando un Plan de Acción (as maiúsculas proceden da nota de prensa oficial) no que se enmarcaría todo canto querían facer a prol do sector. Debía de ser un Plan magnífico, xa que un ano despois aínda non estaba rematado. O que un número indeterminado de técnicos e expertos puido dar pensado en tres anos suponse que sería moi valioso. Suponse porque do Plan non se soubo máis. O conselleiro pasou a dedicarse a outros mesteres sen esgotar a lexislatura e o seu substituto non debeu de atopar interesante o Plan ou, simplemente, non o atopou en absoluto. A vida é o que pasa mentres facemos plans.

Como digo, é un exemplo. Hai bastantes máis exemplos que ilustran ese tran tran na toma de decisións. É tan habitual que non provoca sorpresa nin escándalo, e destila unha eficaz falta de ansia por mellorar as cousas. Eficaz porque, se cadra, non se ve que haxa nada que mellorar, porque na quietude quen está a gusto pode seguir a gusto, ou en tempos dunha crise galopante coma a que se nos veu enriba pode manter mellor o pouco que lle quede.

Con todo, non é na distancia entre o discurso e a práctica ou na enervante lentitude coa que se muda o que se crea que haxa que mudar onde máis falla o sistema audiovisual galego. Fallamos en algo aínda máis importante.

A cultura

Seguro que non é singular do mundo audiovisual, e que o podemos percibir en moitos outros ámbitos sociais. É un poderoso mecanismo e que consiste en que, á hora de repartir xogo, de dar oportunidades, é máis importante quen es ca o que es quen de facer.

No instituto tiña un profesor que esgrimía convencido a teoría de que cada alumno estaba identificado cunha nota, coma se formase parte do seu carácter: “Este é un alumno de 6,5; estoutro, de 9; estoutro, de 3,5…”. Como cabería prever, acertaba. Sempre. Chegado o momento de avaliar o exame, o alumno obtiña a nota que el predixera.

O resultado de moitas das decisións clave para definir a actividade audiovisual -o financiamento público de proxectos, a produción contratada por tvg- fai lembrar en algo a maneira de funcionar daquel profesor. E, insisto, semella que non é cousa do sector audiovisual unicamente, semella que é un esquema que temos bastante arraigado na nosa cultura social. Debe de ser porque, sendo un sistema máis ben insán, ofrece dúas grandes vantaxes: estabilidade e, para os que aproban, confort. Afortunadamente, non é algo tan inamovible coma as notas daquel profesor -aos poucos hai quen se vai abrindo paso, hai sorpresas- e por veces mesmo comprobas que non é necesario, que somos quen de funcionar mellor se nos poñemos. Nestes vinte e cinco anos leva habido etapas e instancias nas que prevaleceu máis do habitual o valor do mérito e o principio de concorrencia. Sempre que iso pasou, notouse para ben. Imaxinar vinte e cinco anos de audiovisual nos que valese máis o que es quen de facer ca quen es é imaxinar un panorama máis rico, máis san, ca o que temos.

Non é só un problema de ética social. É tamén un problema de funcionamento, de eficacia. Se o que es quen de facer ten menor valor, dedicarás máis enerxías a acadar e conservar un status ca a procurar evolucionar no que fas. E terás moito músculo para manter o equilibrio de forzas, para que o profesor continúe considerando que ti es un alumno de máis dun 5, pero terás pouco músculo para medrar e para avaliar e recoñecer o mellor que pode haber ao teu redor. Pode que os resultados non sexan de todo malos -a colleita destes vinte e cinco anos é notable-, pero poderían ser moito mellores! Así que non é só unha cuestión cultural; é tamén unha cuestión industrial.

A industria

É sorprendente o valor dos tópicos. A resposta ao dilema, tan manido, de se o cine é arte ou industria determinou boa parte da historia destes vinte e cinco anos. No inicio desta etapa apostouse, apostamos, por incorporar á cuestión do audiovisual galego unha dimensión empresarial que non tiña. Semellaba prioritario engadir á pulsión dun puñado de románticos por facer cine desde aquí a lóxica económica de que houbese empresas, plans de negocio, de explotación… Tratábase de reproducir aquilo que dicía Hitchcock de que hai xente que busca diñeiro para facer películas e xente que busca películas para facer diñeiro. É do encontro entre estas dúas clases de xente de onde pode saír unha actividade continuada. E fixemos especial fincapé na dimensión industrial, no papel clave que debían xogar os produtores.

A estratexia tivo éxito. Demasiado éxito. A mediados dos noventa, Manuel Fraga sentiuse seducido polo concepto -arduamente elaborado e cheo de boas razóns- de que en Galicia podiamos dar armado un sector audiovisual relativamente potente. E houbo unha aposta política e orzamentaria maior que nunca. Foi desas veces en que encaixaron discurso e práctica. O audiovisual acadou un valor político e uns recursos que axiña atraeron a atención de quen non lla viña prestando, tanto na esfera profesional coma na política. Un home clave foi Jesús Pérez Varela, o home de Fraga no ámbito da Comunicación. El fíxose cargo do audiovisual, sen deixar de ocuparse da política informativa da administración fraguiana. Con Pérez Varela calquera discusión sobre se isto do audiovisual era arte ou industria deixaba de ter sentido; por se acaso, e por non confundir, as competencias en materia audiovisual pasaron ao departamento de Comunicación, fórado de Cultura. E de aí, dese xenuíno interese político, xurdiu o “modelo audiovisual galego”, vixente entre finais dos noventa e a derrota electoral de Fraga, cunha desconcertante e aguerrida prolongación no bipartito pola parte socialista.

O modelo, que acabou de apagarse coa crise, tiña a gran virtude de que o interese era real, e por tanto producíronse películas, floreceron empresas e centros de formación, os departamentos económicos (e as caixas!) involucráronse… Tiña un par de defectos considerables: aquilo que comentabamos de que importa sobre todo quen es levouse ao extremo e, dado o abrupto e pragmático estilo de Pérez Varela, o medo a que o profesor che baixase a nota chegou a ser un dos motores máis importantes no funcionamento cotián do sistema. No ecuador destes vinte e cinco anos, na época do Prestige, a sensación era a de que estábamos nun tempo de abundancia e tocando fondo eticamente. Tanto que costa un mundo recuperarse.

O segundo problema estaba en que a radical aposta pola dimensión industrial do sector deixaba bastante desprotexida a outra cara da moeda. Chegouse a dicir que no audiovisual galego o gremio sobresaínte era o dos produtores, que non se encontraba o mesmo nivel de excelencia entre directores, guionistas, actores… Volvendo ao binomio de Hitchcock, se só nos preocupamos por ter xente que busca películas para facer diñeiro, a cousa non acaba de funcionar ben. Isto vale tamén para un axente tan importante coma a televisión pública. Tvg escolleu, practicamente desde o primeiro e ata hoxe, concentrarse nos seus traballos de emisora gobernativa e de loita pola audiencia, postergando outros obxectivos igualmente esperables de atender ao conxunto da sociedade e non só ao seu target maioritario. A cultura de televisión pública en España, e non esquezamos que tve foi o modelo reproducido aquí a escala, parece que non dá evolucionado…

Pero abonda de falar mal do poder.

Nós

Xunto coas películas feitas e as que quedaron por facer, o gran patrimonio que resulta destes vinte e cinco anos de historia é o colectivo de creadores e profesionais que xurdiu con ela. É un colectivo que cambiou tanto desde o primeiro que se volveu irrecoñecible. En número, medrou exponencialmente desde aquel puñado de persoas, bastante homoxéneo, que nos oitenta aspiraban a vivir disto, ata os centenares que hoxe poden manter esa aspiración (no camiño, nos últimos anos, outros tantos centenares decidiron deixalo e liscar a outros territorios ou, sobre todo, a outros mesteres onde si atopar oco). Se aquel primeiro colectivo era bastante homoxéneo, este é máis diverso aínda do que o seu tamaño faría pensar. E inclúe excelentes actores, directores, guionistas, produtores, sonidistas, directores de fotografía, maquilladores, montadores, músicos, decoradores… E inclúe apaixonados do documental, da ficción, da animación ou do entretemento; do audiovisual con vocación máis popular ou máis alternativa, máis convencional ou máis anovadora. Hai de todo, somos de todo.

Entre outras cousas, somos bastante incapaces de poñernos de acordo. Seguro que tamén nisto, o audiovisual non é un sector tan diferente de moitos outros. Competencia, envexas, rivalidades… ese é un clásico seguramente de todos os gremios. Seguramente é o sal que lle dá sabor á vida do colectivo. Por aí non hai queixa. Tampouco non a hai nun fenómeno tan natural coma inédito na historia do cine galego: a fricción entre xeracións, entre os vellos do lugar e os novos que chegan querendo alborotar o patio e tan difícil o teñen -como ben sabe a avoa de Xacio Baño- polo que comentabamos aí atrás. Ese, o da distancia entre idades, é outro clásico que se complementa e pode chegar a confundirse, aínda que non sexa así, coa distancia entre sensibilidades, especialmente notable no grao de separación entre o “novo cine galego”[1] e o vello (?) cine galego.

Todas as mencionadas son distancias normais no seo dun gremio afortunadamente amplo e diverso coma o do audiovisual galego. Pero hai outros factores de desunión que semellan menos xustificables. Particularmente, dous. Un ten que ver co noso grao de autoestima colectivo. É coma se nos quixésemos demasiado pouco. Gústanos cuestionar o mérito daquel a quen non sentimos afín, sen pararnos a pensar no que iso nos debilita como conxunto. Debilidades que en realidade son universais atribuímolas ás fraquezas seica singulares dos nosos patéticos colegas (un exemplo que pode parecer inocuo: os premios Mestre Mateo, tan desdeñados entre nós e que teñen os mesmos defectos ca calquera premio desa natureza noutros territorios e que non cuestionamos tanto). O outro factor é a nosa dificultade fixar uns mínimos comúns polos que pelexar cando nos estamos xogando o tipo. Se non fose así, se désemos aproveitado a forza potencial que ten un colectivo unido, moito do mencionado máis arriba non podería pasar, ou teríao ben máis difícil.

Fin

Vai sendo hora de concluír e non sei dicir se, ao cabo de vinte e cinco anos, a botella está medio baleira ou medio chea. Se estes días atrás vostede foi ás salas de cine e viu algunha das películas galegas que se acaban de estrear, ou mirou por internet traballos coma Ser e voltar; se prendeu a tele e viu series, documentais e programas feitos aquí con solvencia, seguramente coincidirá en que está medio chea. Se un para a pensar no que podían ter sido estes vinte e cinco anos só con tal de que non se tivese usado tan mal o poder tantas veces: se un se pon no lugar de tantos novos profesionais e creadores que queren asomar a cabeza e non acadan a menor oportunidade, vese máis ben baleira. Pido desculpas pola indecisión e porque do que realmente importa non falamos. Non falamos de por qué, malia todo,vale tanto o cine e por qué para tantos é difícil a vida sen el. Non falamos dos enormes cambios que se produciron nestes vinte e cinco anos, non en Galicia, senón en todas partes, e que mudaron o xeito de facer, de ver, de mover as películas. E, sobre todo, non falamos dos anos que importan, os vinte e cinco anos que veñen. Se nos poñemos, poden ser mellores.

 

 

[1]Entre o máis destacable do ocorrido nos últimos anos está o “novo cine galego”. Falamos dun grupo de películas e cineastas que traballan na marxe do cine industrial. Este grupo de películas e cineastas están conseguindo algo novo e valioso, un prestixio internacional indiscutible, a partir dun apoio público mínimo, minguante e que naceu ao abeiro daquela modélica Axencia audiovisual galega.