O impulso dos novos formatos e modelos de distribución
Durante os meses de duro confinamento e, sobre todo, na posterior desescalada foron aparecendo en Televisión Española e en diversas plataformas de pago (HBO, Netflix) series artelladas durante o confinamento e sobre el. Isto implicou a redución de tempos nos procesos de escritura, improvisación, gravacións caseiras (que, por sorte, deixaron de ser a única alternativa) e moita inventiva e humor. Porque todo hai que dicilo, os contidos de nova creación que poidemos ver na corentena en Galicia tiraban bastante cara a comedia. En Galicia, por exemplo, entretivémonos moito co personaxe de Chani que creou Federico Pérez, e co que se dedicou a facer resumos tenros e retranqueiros das fitas audiovisuais máis importantes destes últimos anos, como este de O que arde, e tamén apareceron miniseries como Fin, realizada por Lucía Estévez xunto a María Vázquez e Víctor Duplá.
Con todo, o interese desta época está en atender, en paralelo a como se reflicte a nova realidade, aos novos formatos e ferramentas empregados pola xente que crea contidos en Galicia. Por exemplo, o presentador Adrián Díaz emitiu en rigoroso directo pola plataforma Twitch o late night Hai Corentena, co obxectivo de entreter e facerlle pasar mellor o tempo aos seus seguidores. Fíxoo de luns a sábado polas noites, desde finais de marzo a mediados de maio, cos seus colaboradores e convidados participando desde as súas casas, ao ser imposible darlle continuidade ao formato gravando máis programas de Hai caldo, que se emitiu de febreiro a comezos de abril na Televisión de Galicia (que, pola súa parte, tamén reforzou a súa presenza na rede coa iniciativa Fluxos G, que permite que a web da corporación sirva de plataforma de streaming para eventos culturais). Hai corentena foi así pioneira en ofrecer contido exclusivo en galego nesta rede.
Mais seguramente os que mellor convertiron as carencias en oportunidade foron os cómicos Xosé A. Touriñán e David Perdomo, que empezaron a facer directos improvisados en Instagram os primeiros días do confinamento de marzo, e acabaron converténdoos nunha cita diaria (ou máis ben nocturna) con milleiros de fans cos que se conectaban nesta rede desde a súa casa. Isto desde logo favoreceu o éxito de Somos criminais, o espectáculo teatral do propo Touriñán con Carlos Blanco, no seu salto audiovisual e comercial á rede. Producido por Ainé (con Álvaro Pérez como director de contidos e publicidade), lanzouse a internet para ofrecer unha función única gravada, desde a súa web, que permitía a súa visualización desde calquera dispositivo ou SmartTV, con aforo limitado e a un prezo de 5 euros. A proposta contou cun equipo de doce persoas, incluíndo a Lucía C. Pan como directora de fotografía ou ao dramaturgo e actor Tito Asorey como director de escena. Asorey xa ocupara ese rol na xira física de Somos criminais, que se converteu no espectáculo con máis entradas vendidas na historia do teatro galego, e a posta en marcha desta experiencia exclusiva foi tamén moi exitosa: vírona en liña máis de 10.000 persoas en 47 países. O seu caso demostra que se abre unha nova vía para chegar a outros públicos e traspasar fronteiras, a través de solucións profesionais innovadoras na rede, sexa con contidos específicos ou coa adaptación de contidos xa testados noutros formatos. Incluída a participación directa dos protagonistas comentando en directo a función co publico.
Precisamente en relación a explorar formatos diferentes, o éxito de Somos criminais chegou tamén aos autocines de verán, un espazo que vale, non é en liña (salvo que contemos as que marcan onde aparcan os coches), pero que polas circunstancias deste ano pasou a ser unha alternativa en auxe á que se acolleron moitos concellos galegos para levar oferta cultural con seguridade a un público desexoso dela. Trala emisión en rede, Ainé recibiu moitas propostas de asociacións e concellos de todo o país para incluír a función nese formato audiovisual dentro das súas programacións. Outra das películas galegas deste ano, María Solinha de Ignacio Vilar, estreábase en xuño nun autocine de Verín. A Mancomunidade de Municipios Arousa Norte puxo en marcha un autocine itinerante, o Lúa Chea Autocine, que pasou por municipios como Boiro, Rianxo, Ribeira ou A Pobra do Caramiñal, achegando ao público películas galegas como Eroski Paraíso ou O que arde. Tamén apareceron propostas para o establecemento de autocines fixos en Vilagarcía de Arousa da man de empresas como Mr Misto Pro, polo que se cadra a tendencia se mantén no tempo.
Tamén no referente á exhibición de contidos audiovisuais de pago, pero nesta ocasión desde a diáspora, o Galician Film Forum de Londres retomaba a súa programación en novembro adaptándose ao novo contexto coa proxección en liña de Eroski Paraíso, a través da plataforma Vimeo on Demand, despois de ver a súa actividade interropida en abril pola covid. Deste xeito, este espazo que naceu co fin de programar cine galego en Inglaterra “sen recurrir a trampas e piratadas” conseguiu tamén continuar coa súa labor de cara ao futuro e superar para o público que non vive en España as limitacións de acceso a algunhas plataformas radicadas no Estado. A medio prazo continuarán traballando desta maneira ante a imposibilidade e incerteza do formato presencial, e incluso comentan que cando as cousas se normalicen acabarán por integrar actividades online dentro da súa programación.
Os que máis se tiveron que afanar para adaptar rapidamente os seus contidos á rede foron moitos dos festivais galegos, logo de verse cancelados en marzo. Moitos deles combinaron formatos duais, axudados e respaldados por plataformas instauradas a nivel estatal como Filmin (caso de Curtocircuíto ou Play-Doc) e utilizando as redes para achegar ao público a eventos. Outros, como o (S8) Mostra de Cinema Periférico da Coruña, elaboraron contidos especiais gravados ad hoc para emitir en streaming durante os días da mostra, combinándoos con proxeccións presenciais reducidas. O Carballo Interplay, o festival de contidos dixitais, foino este ano máis ca nunca, xa que a evolución da crise o obrigou a achegar toda a súa programación a través da rede, acadando as 23.000 visualizacións nesta primeira edición 100% online. Por último, festivais como o de Cans probaron a combinar proxeccións físicas e pases online da súa Sección Oficial con posterioridade á súa celebración. Fixérono a través da súa páxina web coa plataforma Vimeo, e cobrando unha entrada de dous euros por cada un dos tres bloques. Tamén colaboraron con VINTE para proxectar cinco pezas da sección Camadas Deleite, que puideron verse de xeito gratuíto durante unha fin de semana no medio dixital.
As cifras e audiencias demostran, polo tanto, que hai interese e público con gana de consumir contidos online, e tamén que, a pesar do abrumador da oferta de acceso gratuíto, hai xente disposta a pagar por acceder a eles, tanto no cine como na música, que se apoia máis ca nunca no audiovisual para xerar contidos específicos. Dentro desta disciplina, por exemplo, creáronse alternativas como a de Musgo, que se convertía ao formato en liña presentándose nas redes coa seguinte descrición: tres sedes, tres concertos, un escenario na nube. Deste xeito, presentarónse os espazos pero non se deron a coñecer as artistas do cartel ao completo ata o momento da emisión. Na mesma liña, pero experimentando coa emisión de directos de pago, traballa o proxecto A Ponte dos Concertos, no que o estudio de Tomás Ageitos dispón o seu espazo e ferramentas para que calquera grupo que queira poida tocar e emitir a súa música aos fogares do público sen intermediarios. Como indicaba nunha entrevista con Nós Diario, o técnico de son creou, diante da imposibilidade de facer concertos en directo, un reprodutor propio e unha pasarela de pagos exclusiva ou unha sala de conversa para que o público interactuase tamén en directo, conseguindo así saltar intermediarios prefixados como YouTube. En definitiva, a cabeza non para e desta fase (que calquera espera que sexa pasaxeira) poden saír ideas das que tomar boa nota no futuro.
Manuel Precedo, cineclubista
En 2020, o Cineclube Padre Feijoo cumpriu 50 anos. Como saberá calquera persoa que participe no asociacionismo cultural, isto é motivo para unha celebración por todo o alto, pero ao final as circunstancias cadraron un pouco mal, como saberá calquera persoa, en xeral. O seu presidente, Manuel Precedo, explica, por exemplo, que contaban coa visita de Esteve Riambau, o director da Filmoteca de Catalunya, para un encontro con cineclubes de Cataluña, de Portugal e de Galicia: “Sabíamos que tiña moi bos recordos porque o primeiro “bolo” que fixo foi en Ourense, co Cineclube Padre Feijoo daquela, no ano 73, cando se fixeran as segundas Xornadas do Cine das Nacionalidades”. Finalmente levárono a cabo en setembro, pero foi “un pouco fracaso, porque ademais coincidiu que subían moito os casos”, e tamén planificaron concertos que non puideron facerse.
Con todo, mantiveron algunhas das ideas centrais do aniversario: volveron proxectar Nueve cartas a Berta (o filme co que iniciaran as proxeccións en 1970), homenaxearon a socios e socias históricas do Cineclube e están a desenvolver o ciclo “50 anos, 50 filmes”, cunha chea de clásicos máis e menos recentes. Ademais, este decembro combinan esas proxeccións con sesións nas que colaboran co CGAI, as do Festival AMAL en Ruta ou o seu Ciclo de Outono en Ribadavia, no que proxectan na Igrexa da Magdalena desa vila.
Ao mesmo tempo, a distribución en liña (que está a presentarse a miúdo como complemento ou alternativa mentres as presenciais non sexan posibles) non ofrece en xeral opcións viables para unha actividade non comercial e que ten un carácter marcadamente local: “é complicado que nós defendamos a vía streaming como posible solución, primeiro porque hai unha dificultade tecnolóxica, xa que tes que depender sempre de terceiros, e despois porque ti non tes os dereitos dos filmes”. Aínda así, na súa traxectoria o traballo do Cineclube Padre Feijoo á hora de dar acceso a filmes non só se deu nas proxeccións en sala, senón tamén, por exemplo, nunha labor de arquivo de traballos audiovisuais feitos en Ourense que van achegando á biblioteca pública da cidade. Precedo vincula isto con iniciativas online como Flocos.tv, e reivindica a posibilidade de que as institucións fomenten este tipo de opcións: “A administración ten os cartos suficientes; se a FECIGA tivese cartos suficientes, ao mesmo nivel que está a federación catalana, por exemplo, ao mellor podía facelo, pero para un cineclube pequeno véxoo inviable”.
Polo de agora, cineclubes como o Padre Feijoo seguen entón cunha labor fundamental, que é a de chegar onde non chega o circuíto convencional do cinema. Isto sucede no sentido xeográfico pero tamén no do tipo de cinema que proxectan, como indica Precedo ao sinalar a posibilidade de que os cineclubes fagan circular “traballos que non teñen distribución comercial, pequenas obras que se fan en Pontevedra, en Ourense, en Lugo… que sempre quedan como algo local e despois non circulan”, pondo o exemplo de Mutantes, o filme de Álvaro Larriba sobre o Liceo Mutante. De cara ao ano que vén, espera poder retomar a idea do encontro de cineclubes, para poder poñer en común as formas de traballar e trazar colaboracións tamén con outras entidades que traballan nas canles de distribución alternativa. “Eu creo que dos encontros sempre hai unha sinerxia que se pode aproveitar, dicir “que ben fan os de Girona, podemos facer o mesmo”. Facer o encontro é frutífero, o malo é levar o traballo de facelo. Tentarémolo se as cousas veñen mellor que ata agora”.
Ángel Sánchez, director de festival
O 2020 foi para os festivais galegos do audiovisual un ano de aplicar a inventiva para adaptarse a un contexto tan cambiante. “En Proxecta somos dezaseis festivais”, explica Ángel Sánchez, presidente da Coordinadora Galega de Festivais de Cinema (Proxecta) e co-director do Play-Doc de Tui. “No formato híbrido fomos cinco festivais (Curtocircuíto, S8, Play-Doc, Cans e a MICE). Outros optaron por un formato eminentemente presencial, como Cineuropa, o FICBUEU, o Curtas Festival do Imaxinario, o Galician Freaky Film Festival, Intersección ou o VIA XIV de Verín, e o Carballo Interplay tivo que reformularse na última semana como 100% online”. O festival Novos Cinemas está previsto para este decembro nunha situación aínda incerta, e a ChanfainaLab ou o FanCine de Lemos suspendéronse este ano. O balance é, como pasa no sector en xeral, desigual, con moitas fortalezas pero tamén debilidades transversais. “Creo que imos por diante, que os eventos culturais demostramos profesionalidade, capacidade de ser vangardistas, de xerar espectadores críticos e polo tanto unha sociedade moito máis rica… E desde as administracións subestímasenos un pouco, polo que temos que facer bastante pedagoxía. E niso estamos cando constituímos entidades como a coordinadora, como Proxecta ou como Pantalla a nivel estatal.”
No que se refire a Play-Doc, mantiveron unha asistencia presencial de 1.800 persoas (no contexto dunhas reducións de aforo do 70%) e chegaron a 15.000 máis a través de Filmin, onde complementaron o programa de novidades coa recuperación de retrospectivas nas que en anos anteriores achegaran ao público a obra de Les Blank, Ross McElwee ou Dominic Gagnon. “Para nós a experiencia efémera dun festival presencial, nunha sala de cinema, en comunidade, é insubstituíble. Outra cousa é que poidas combinar. A parte virtual dáche a oportunidade de expandirte a un público máis amplo que non ten a capacidade de estar alí”. O contexto acelerou así a virtualización dalgúns eventos e abriu novas posibilidades para eles, entre as que Ángel Sánchez destaca a de rexuvenecer os públicos, a do live streaming que achegue a profesionais para experiencias en directo nas que outra maneira non poderían participar, e “unha oportunidade de retorno económico, de monetizar os contidos para que sexan unha oportunidade de financiamento”.
De todas maneiras, Ángel Sánchez insiste na dificultade de continuar a avanzar, no cualitativo e o cuantitativo, se as estruturas dos festivais continúan a ser fráxiles, e pon en contraste a importancia dos festivais no crecente prestixio do cinema galego nos últimos anos (“estamos acorde cunha gran xeración de creadores audiovisuais que medraron ao carón destes festivais e que se retroalimentaron con eles”) cunha implicación por parte das institucións que é desigual, e que no contexto actual é crucial. Con todo, a labor de Proxecta axuda a operar nesta situación: “Dun tempo a esta parte conseguimos ser asesores na redacción das axudas da Xunta, mellorar as bases… Estamos tamén elaborando estudos internos de impacto, de análise das nosas estruturas, do impacto económico que xeramos…”. A participación de Proxecta na recén creada federación que une ás coordinadoras do Estado, Pantalla, pode abrir no futuro próximo unha etapa de maior unidade e capacidade de presión para o sector. Polo de agora, o traballo segue e Play-Doc vén de abrir as inscricións de filmes a competición para a súa edición de 2021.
Milo Baños, distribuidor e exhibidor
A web de Baños Films presídea unha sorte de lema: “O cine evoluciona. Nós evolucionamos con el”. Activa desde 1953, esta empresa dedicada á distribución e a exhibición viu pasar unha boa parte dos cambios e crises que, cada certo tempo, asustan á cinefilia e á industria, e seguramente iso fai que hoxe Milo Baños observe a situación do seu oficio coa preocupación que dá estar no peor momento da historia en termos económicos, pero tamén con certa esperanza: “Non estou baseándome en ningún dato empírico, pero creo que o cine vai volver traballar. O cine pasou por crises importantísimas, anunciouse a morte do cine en multitude de ocasións e o cine segue tendo o seu espazo. Pero si que é certo que ao mellor as regras do xogo van variar”.
Nestes últimos meses, de feito, practicamente non fixeron outra cousa que variar, e o traballo actual de Milo está marcado pola incertidume e a necesidade de actuar con dinamismo. “Imos adaptándonos no día a día. A min hoxe chámanme e dinme que hai unha estrea a próxima semana e xestionámola. Poden chamarme pasado mañá e dicirme que se anula, e anulamos a estrea. Estamos improvisando constantemente en función de como van tomándose medidas e dos números da pandemia”. Con todo, precisamente por esas medidas a carga de traballo é menor: hai menos estreas e menos espazos para acollelas. Desde Baños Films xestionan a exhibición en catro locais municipais que agora mesmo están pechados, e Milo comenta o ambiente dramático da situación: “Antes da chegada da pandemia proxectaban en Galicia 36 complexos. Esta fin de semana [a do 15 de novembro], de vinte e oito complexos que reabriran pecharon oito. Catro o venres e catro o domingo. E os que non pecharon reduciron pases e pecharon salas”.
De cara a como se artellarán esas regras de xogo no futuro, Milo non ve unha ameaza nas plataformas dixitais: “é normal que aparezan e temos que convivir uns con outros”. Si que observa que o mercado en xeral vai cada vez máis rápido e que o peso desa publicidade constante se deixa notar no cine: “Unha película antes aguantaba perfectamente en cartel meses, incluso. Hoxe por hoxe, unha película que ten un mes é unha película vella, por desgraza”. Ademais apunta que algunhas empresas de distribución contaban con estruturas febles e iso podería facer que non superen esta crise: “As majors, de quince anos para aquí, coparon practicamente todo o mercado. En agosto do ano pasado houbo unha semana na que o 75% da recadación foi dunha soa distribuidora, que era neste caso unha multinacional. Cada vez tes menos posibilidades de lograr estrear”.
Con todo, non todo son problemas, e Milo tamén destaca a aparición nos últimos anos de salas en varias cidades que xeraron un espazo para o cine autoral e alternativo ou como, no medio de todos os cambios e ameazas, o cine acaba tamén adaptándose e conservando sempre o seu espazo. “Eu penso que as películas nacen para verse nunhas condicións concretas, nunha pantalla grande, cunhas butacas boas, o son…”, apunta Milo. “É unha forma máis sinxela de imbuírse totalmente dentro da temática da película, que é moi difícil de conseguir nun domicilio. E en último termo, o cine tamén é un acto social. Ti podes tomar unha Coca-Cola na túa casa e unha Coca-Cola no bar cos teus amigos. Na túa casa vaiche saír tirada de prezo e no bar vaiche costar seis veces máis, pero aínda así vas ao bar. Pois o cine eu creo que tamén é un pouco o mesmo”. En definitiva, as posibles alternativas ao cinema non ofrecen o mesmo, así que hai motivos para confiar en que esta crise sexa, como as anteriores, pasaxeira.
Alicia Dapena, técnica de vestiario
“Tivemos a sorte en Saturna de non parar desde que coñecimos o maldito covid, e iso non vai cambiar a ilusión que temos cada vez que estamos diante dun guión”. Alicia Dapena explica que a parte creativa do seu traballo segue a ser a mesma. Ela e a súa irmá e socia Lola seguen a imaxinar o vestiario que axudará a construír a cada un dos personaxes, e seguen a atender aos estilismos que atopan en calquera contexto por se fosen útiles: “Non podo evitalo, vou pola rúa e teño que estar sempre reparando no que levan os demais. Dá igual que sexan cousas raras ou non raras; de súpeto reparo nun veciño e é “isto que ben me vén para Cayetano”. É como cando vou a un museo, miro os cadros e no que máis me fixo é na indumentaria”.
O que non segue a ser o mesmo é a parte práctica, tanto no que se refire a conseguir o vestiario como a traballar con el nunha rodaxe. Nos últimos meses, Saturna participaron na gravación da segunda tempada de Hierro, na do filme Cuñados ou na da serie Chegar a casa, e atopáronse con problemas que antes non tiñan, como as dificultades para viaxar ou a lentitude dalgúns procesos: “Un método de traballo que moitas veces utilizamos, que é ir a un centro comercial, porque concentra tendas nun pequeno espazo e sempre imos escasas de tempo, agora ten problemas. Ademais do medo que hai ás veces, ti non podes acceder a caixa da maneira que o facías antes, e xa non digamos cando tes que cambiar as tallas”. Ao manipular a roupa, tamén aparecen outras necesidades, xa que agora, por exemplo, hai que intensificar os lavados e a desinfección ou vixiar a separación das prendas do reparto: “Necesitamos felpudos, necesitamos plastificar toda a roupa separada… Tonterías como que antes os zapatos, cando ían nun camión ou iamos nunha furgoneta dunha localización a outra, ían mesturados, pois agora levamos un tupper para cada personaxe”. Xa que logo, as tarefas técnicas de vestiario exemplifican a tendencia xeral a que as producións audiovisuais precisen agora máis recursos, e tamén a aprendizaxe de novos métodos de traballo.
“Creo que nos humanizamos todos moito, que entendimos todos que había que coidarnos uns a outros, que é algo que sempre procuramos facer pero que de súpeto era como… máis familia”.
A maiores de todo isto, Alicia comenta que volver ao traballo nun contexto tan complicado e incerto (sobre todo no caso de Hierro, por ser das primeiras producións en volver) tamén fixo que os equipos estivesen especialmente pendentes de coidarse uns a outros. “Foi moi particular porque a sensación era para todos complicada, nova e descoñecida. Houbo algunha persoa do equipo que non se puido reincorporar, porque tiña un familiar en situación de risco… Creo que nos humanizamos todos moito, que entendimos todos que había que coidarnos uns a outros, que é algo que sempre procuramos facer pero que de súpeto era como… máis familia”. Ao mesmo tempo, tamén sinala que a sensación naquel momento foi de “privilexio” por poder “comezar a rodar nun momento no que a xente estaba metida na casa sen poder traballar, pedindo axudas…”. Polo de agora Saturna seguen con ese privilexio de poder estar a traballar “coma tolas” e coa mesma ilusión, sempre tendo en conta o incerto do contexto. Mentres se achega a oportunidade de ver nas pantallas o seu traballo en Hierro, Cuñados, Chegar a casa ou Ons, ocúpanse tamén do vestiario de O charco de Ulises (a vindeira produción propia do Centro Dramático Galego) e rodarán con Portocabo e SPi a segunda tempada de Auga seca no 2021, “que espero que sexa o ano da non-pandemia”.
Lidia Fraga, guionista
O de Lidia Fraga é un deses casos afortunados dentro do audiovisual neste ano: “Eu tiven moita sorte e o certo é que non parei de traballar. Xa digo, pilloume toda a pandemia e todo o confinamento traballando, e de momento sigo”. Agora mesmo o seu proxecto máis inmediato é Método criminal, a nova serie de Voz Audiovisual, que poderá verse na Televisión de Galicia nuns meses. “Foi toda unha aventura sacar esta serie. Empezamos a deseñala en febreiro, e durante todos estes meses, ata chegar aquí, foi complicado. Non sabiamos que ía pasar, se finalmente se podería facer ou non… E a verdade é que é un orgullo contar cos técnicos que temos en Galicia, porque todos responderon moi ben”. O argumento do proxecto promete: Damián Canosa ten que facerse cargo do negocio ilegal da súa familia, o narcotráfico. Pero non sabe nada do negocio e, para converterse nun líder temido e respectado, como Carmelo Matalobos, busca a axuda de… Luís Iglesia, o actor que lle deu vida.
Non é o único traballo de Lidia Fraga emparentado cos fenómenos de culto da ficción galega. Nos últimos meses, viviu o final de Serramoura, na que participou durante cinco anos, pero tamén o nacemento do seu spin-off, A lei de Santos. “Para min foi un luxo traballar en Serramoura. Primeiro, por traballar nunha serie que ten unha audiencia tan fiel e que gusta á xente, e tamén porque a nivel profesional, a nivel creativo, permitiume facer moitas cousas. Para min foi unha mágoa que rematara. Pero xa non cabían máis cadáveres nesa vila”, comenta rindo. En canto á nova serie, apunta que foi algo “moi natural”: “A verdade é que Santos é un personaxe moi querido por todos os espectadores e co que tamén gozábamos moito escribindo. Sabíamos que non podía ser exactamente como Serramoura (e de feito as series non teñen nada que ver en canto a ton), pero si é certo que nos saiu unha cousa moi divertida, moi lixeira e con corazón. Un pouco gamberra, como é o personaxe. E a verdade é que foi unha sorpresa moi grata que á xente lle guste e que estea funcionando dentro do que cabe”.
De cara ao que está por vir, Lidia Fraga sinala o interese que ten unha situación tan insólita como a da pandemia para alguén que se dedica á escritura, polo que ten de presentar unha nova realidade, sexa para reflectila ou para evadirse dela: “Creo que a xente ten ganas dunha vía de escape, pero é necesario contar tamén o outro. Queremos estar informados e que nos conten historias humanas que nos conecten con outras persoas e con todo o que pasou, pero polo outro lado hai xente que quere fuxir nun determinado momento, e precisas un pouco de luz na túa vida”. Con todo, ao mesmo tempo non deixa de sinalar o golpe que supuxo para a profesión e os riscos que presenta para o audiovisual galego, e en particular o que se fai en galego, para o que considera que é vital que os gobernos se impliquen a través de axudas: “Penso que é un milagre facer os produtos que facemos cos orzamentos que temos, que son moi axustados. Todo isto provoca que teñamos que axustar aínda máis. Igual outras producións a nivel nacional non teñen tanto problema porque teñen máis cartos, pero nós, o audiovisual en galego, si que temos esa espada de Damocles que é tentar axustarnos aos presupostos”.
Xúlio Abonjo, actor
Nestas últimas semanas houbo quen tivo xa oportunidade de ver en pantalla grande a Xúlio Abonjo en Ons, o novo filme de Alfonso Zarauza, que vén de pasar polo Festival de Sevilla, por Cineuropa, polo Culturgal ou por Márgenes, e que chega ás salas de cine o 18 de decembro. É unha máis na serie de colaboracións entre o actor e o director, logo da serie O Nordés, Os fenómenos ou Encallados (onde Abonjo interpretaba, precisamente, a Zarauza), pero a situación fai que esta estrea teña, entre a alegría, un punto triste. “Eu a Zarauza sempre lle digo que eu non podería ser director. Ter que esperar cinco anos para facer unha peli… eu é que me derrubaría polo camiño. E se finalmente fas unha película en Ons que quedou preciosa, e cando podes gozar de que a xente a vexa, das reaccións, vén todo isto e as restriccións son unha cousa sobreactuada…”, comenta, expresando a súa frustración polo estrito das medidas de aforo para os eventos culturais.
A pesar de atoparse de actualidade por traballos como Ons ou o final de Serramoura, onde interpretou ao sarxento Roi Quiroga, a principal actividade profesional de Xúlio nos últimos meses foi facer probas. “Eu antes da pandemia si pillei unha boa racha de curro, e en canto empezou isto púideno levar mellor porque tiña un peto e puiden ir ao paro, así que entón máis ou menos estiven cuberto”, explica. Con todo, si que participou nas rodaxes dun anuncio, un programa de televisión e un episodio de Mataría, a microserie de Javi SeGa e Pedro Brandariz. Preguntado polos posibles riscos nun traballo como a interpretación, que implica a miúdo o contacto físico, explica que na súa experiencia non sentiu inseguridade ao estar nun entorno controlado e con protocolos, aínda que si que sinte nalgún caso incomodidade por outras persoas do equipo: “A min non me importa estar un momento con máscara e outro sen ela para que me maquillen, o problema ao mellor é para a maquilladora ou o maquillador, de estar tanto tempo. É como pasa con outros traballos: eu cando vou ao super vou cinco minutos, pero imaxino que a persoa que está na caixa toda a xornada de traballo…”.
Precisamente a cuestión da solidariedade entre traballadores xorde ao falar con Xúlio Abonjo sobre a súa participación nas protestas do movemento Alerta Vermella, que defende o traballo da industria do espectáculo e os eventos. Ao seu ver, a solidariedade entre o común dos traballadores a miúdo non se estende á xente que traballa na cultura. “Nas protestas parece que quedamos un pouco sós, que é unha cousa que comemos e bebemos nós entre nós. Parece que toda a xente da TVG vivimos na mesma casa”, comenta rindo, “e estamos alí facendo series e películas pero logo cando protestamos a xente pensa ‘iso non vai comigo’”. Quizais unha situación extrema como a da pandemia, onde o consumo cultural foi máis intenso ca nunca, faga que esta sensibilidade cambie. Mentres tanto, o traballo segue, e o ano que vén veremos a Xúlio en ¿Qué hicimos mal?, filme que dirixe, escribe e protagoniza Liliana Torres.
Paula Cons, directora
Paula Cons leva este ano unha boa recua de entrevistas enriba. É habitual que unha directora as teña despois dunha estrea, pero no caso de A illa das mentiras parece que se xuntou o interese que creou o propio filme co que creou o seu percorrido (por plataformas, festivais e salas) nun momento de incerteza. No momento de estrearse en Filmin, no mes de xullo, os medios “volcáronse absolutamente”, como indica a cineasta. “A xefa de prensa dicíame: ‘estou traballando tanto como cunha presentación en cines’. Eu non sei cantas entrevistas puiden facer, por todos os medios, cando xa vexo que Julia Otero di que si, Hoy por Hoy, La Sexta, informativos… digo ‘ui, madre mía!’. Mestúranse moitas cousas: había moita gana de apoiarnos todos a todos, o tema histórico da película convírtea nun tema moi interesante, ao sacar a luz uns feitos esquecidos, o tema mulleres…”. Chegado agosto, a película era a terceira máis vista na plataforma, e a primeira entre as españolas, o que fixo dela de novo noticia e axudou ao seu percorrido en salas, abrindo un exemplo de compatibilidade entre a distribución en liña e a presencial: “O que che permite Filmin é non matar a película, loitar por que se vexa e sacar rendementos inmateriais, de prestixio, de visibilidade… e esta segunda vida que ten a peli nas salas, porque vén testada”.
Aínda así, logo de ter investido anos nun proxecto, sacalo ao mundo neste contexto leva consigo alegrías e rabias a un tempo, e tamén momentos estraños. “A primeira vez que vin a peli en público foi no Festival de Cans. Os comentarios que recibín polas redes eran todos boísimos, pero eran seguramente escritos media hora despois da peli… non era o contacto pel a pel”, explica Paula Cons. “En Cans, remata a película e vexo a todo o mundo superserio, agarrotado… eu quedei morta no primeiro momento. Coa máscara, ademais, non lle ves a cara á xente. Quedei rallada, e no pincho de despois veume unha xornalista: ‘Oes, que me dixeron que estás mal… a xente está flipada’. E digo ‘e entón?’. ‘Pois porque é unha peli dura, quedan agarrotados, conmovidos… ao mellor están case chorando ao rematar a peli’. E claro, iso foi o que descubrín”. Despois desta experiencia, nos numerosos coloquios arredor de A illa das mentiras nos que ten participado a directora, xa vai preparada para medir a reacción do público na época das máscaras. Con todo, a outras cousas é difícil acostumarse: “Cando non podes meter máis de trinta persoas nun cine é unha frustración”, comenta. “Ti sabes o que é estar a piques de entrar no coloquio e ver á persoa que está vendendo as entradas dicirlle que non a unha chea de xente? É dolorosísimo iso”.
Con todo, o percorrido do filme segue e, nun contexto de dificultade no que proxectar unha película pode ter un punto de aventura, o público parece ter renovado a paixón polo cinema nas salas, agora convertido nun ben escaso. “Aí atrás tiña un pase no cineclube de Cangas. Dixéronme que podían meter cen persoas. Cen persoas agora! E decidimos ir para adiante porque era ese venres famoso no que entraban as restricións ás 12 da noite. Dixeron ‘ti ves?’. ‘Eu vou. A morte’. Pero que pasou? Moitísima xente fóra, outra vez. A xente quedou ao coloquio e chegaron tarde ás casas por culpa diso. Se en circunstancias normais xa estás agradecida porque a xente vaia ver a túa peli, que lles dis? Señoras de oitenta anos, que pode pillalas o poli local de turno: ‘Señora, que fai pola rúa máis aló das once?’. Non hai palabras para agradecerllo”. Deixamos aquí testemuño das vivencias e o agradecemento de Paula Cons, e agardamos de cara ao futuro a chegada de proxectos nos que está implicada desde a produción, como A Cero.5 (Gonzalo Suárez) ou Dúas vellas, sete gatos e tres máquinas de coser (Marta Pérez), ou unha serie documental que dirixirá pero da que aínda é cedo para falar.
Mamen Quintas, produtora
“Durante o confinamento consumín moitísima cultura”, conta Mamen Quintas. “Dicíao o outro día nunha intervención: daste conta de que non vale de nada ter dous coches, unha moto, vinte e cinco abrigos e un chalé na praia. O que che vale é poder consumir libros, poder consumir música, poder consumir televisión… en calquera modalidade”. Ademais de consumir ela mesma esa cultura, na súa empresa Ficción Producciones, pasaron o confinamento tamén traballando para que o público tivese contidos. Como xa contamos, con 3caminos, iniciaron o retorno ás rodaxes en España despois da parada do estado de alarma. O que non contamos aínda foi que, durante ese tempo, continuaron tamén traballando en Fun polo aire, o espazo diario que presenta Susana López na Televisión de Galicia. “É un programa de servizo esencial porque é actualidade, e entón tivemos que continuar facéndoo, e nós encantados de facelo tamén con todas as medidas”, explica Mamen Quintas. A produtora comenta que unha parte do persoal dedicado á redacción ou a parte da produción puido teletraballar, pero o equipo de rúa e do plató non. Dentro deses protocolos, levaron a cabo probas constantes, tomas de temperatura, desinfección dos vehículos e dos aparellos, control da ventilación… “Non sei se foi sorte, pero non tivemos ningún contaxio neses equipos, que eramos setenta e tantos na serie e corenta no programa. Entón seguimos producindo, igual que outros sectores que teñen máis acumulación de xente ou máis dificultades de control. Se se fan as cousas dun xeito controlado e con agarimo iso pódese conseguir”, explica.
Con todo, o contexto da pandemia non debe ocultar tampouco a tendencia global destes últimos anos, que Mamen resume así: “Eu creo que en Galicia estamos nunha moi boa posición para o que son as series. O que está ocorrendo en Galicia desde hai uns anos é moi importante. Somos un foco importante para as plataformas e para as xeralistas, para outras comunidades que nos miran como dicindo ‘A ver, que pasa en Galicia, que se está facendo todo moi ben?’. Cada vez cren máis nas produtoras galegas… e aínda que non sexan produtoras galegas, tamén hai outras produtoras que veñen aquí, localizan aquí e focalizan aquí as súas rodaxes ou as súas historias, que é moi importante”. Non é complicado pensar en exemplos do crecente prestixio audiovisual galego, que se deixou ver na última década nos premios ao seu cinema e tamén se dá cada vez máis na ficción seriada, ata o punto de que pode deixar de ser noticia o carácter internacional de moitos contidos creados en Galicia.
O traballo de Ficción Producciones exemplifica ben esta tendencia. De cara ao ano que vén, Fun polo aire continúa, agárdase a citada estrea de 3caminos, e están a desenvolver máis contidos “na liña do que estamos tentando facer, moi potentes e de interese para grandes grupos, grandes distribuidores, grandes plataformas… para facelos desde aquí para o maior número de países do mundo”, como explica Mamen Quintas. O máis avanzado é a xa anunciada serie sobre a vida de Amancio Ortega para Amazon Prime Video. “Estamos escribindo guións aínda. Estamos avanzados, a nosa intención era rodar en febreiro pero retrasarémolo un par de meses, para non empezar sen estar seguros de ter unhas semanas por diante nas que poder rodar sen perigo. Tentaremos facer un pouco o que fixemos en 3caminos: manter un equipo illado, moi controlado, e facer todos os controis sanitarios que poidamos ter, porque todo apunta que en 2021 aínda teremos moitas boqueadas deste virus dando guerra”. Aínda que neste contexto sexa complicado predicir as boqueadas, polo menos xa vimos que en Ficción Producciones son quen de reaccionar con rapidez aos cambios, así que esperamos estar, de aquí nun ano, falando dos 8 episodios desta serie baseada na biografía sobre o empresario que escribiu Covadonga O’Shea.
O ano no que todo mudou, tamén para o audiovisual
O audiovisual na pandemia: adaptación, temores e retos de futuro
O noso sector, coma moitos outros, sufriu unha parada drástica na produción esta primavera, se ben o consumo audiovisual doméstico disparouse e con el algúns experimentos de produción de contido desde a casa. Os que máis sufriron, e aínda o están a padecer, son as salas de exhibición. Mais a pandemia trouxo cambios a todos os campos de traballo do audiovisual. Cales deles son circunstanciais e cales viñeron para quedar? Falamos con 8 profesionais da produción, a dirección, o guión, a interpretación, o vestiario, as salas comerciais, os festivais e os cineclubes para analizar que pasou neste 2020 e que pode pasar a partir de 2021.
“Se nos din hai uns meses que nos veríamos en Lisboa cuns homes vestidos con traxes de ciencia-ficción meténdonos un rollo polo nariz…”. No momento en que calquera de nós bote a vista atrás e lembre as expectativas que tiña para este 2020, probablemente terá unha sensación parecida á que describe a técnica de vestiario Alicia Dapena dun momento na rodaxe da serie Chegar a casa. Unha mestura entre a consciencia de que todo é moi estraño e a sorpresa (ou a admiración) pola capacidade que temos de adaptarnos a case calquera cousa. Á hora de facer balance do ano, é inevitable que os Papeis da Academia partan tamén desa sensación e se convirtan nos Papeis da Pandemia: un espazo para poñer en común a estrañeza e o complicado das condicións nas que o audiovisual galego desenvolveu os seus traballos ultimamente, e tamén para poñer en valor a imaxinación e as aprendizaxes que saíron delas. Todo elo sen esquecer, claro, unha mirada crítica desde a que apuntar os temores e as reivindicacións de cara ao que está por vir. Para construír ese espazo, xuntamos as opinións e experiencias de oito persoas de diferentes oficios e sectores, desde a interpretación á exhibición. O que contaron é o que segue.
Os problemas crecen
Chegado decembro de 2020, calquera sabe que a pandemia trouxo dificultades para moitas actividades, pero non sempre sabemos cales son en concreto, e antes de celebrar as solucións que se nos foron ocorrendo fai falla saber cales foron os problemas. Botando unha ollada, as consecuencias da covid-19 sobre os traballos do audiovisual parecen resumirse en dúas grandes cuestións. Por un lado están os cambios na maneira de levar a cabo eses traballos no día a día e, polo outro, os problemas para a propia existencia deses traballos nun contexto de fortes restricións para moitas actividades. “En canto ao método de traballo, eu xa levaba moito tempo teletraballando antes da pandemia, e nese sentido non notei ningún cambio, porque podemos traballar perfectamente por videoconferencia, con ferramentas na nube”, conta a guionista e membro de AGAG Lidia Fraga, ao tempo que comenta unha enquisa do Foro de Asociacións de Guionistas Audiovisuais (FAGA) para sinalar que “o 84% dos guionistas, que é unha porcentaxe moi elevada, sufriron as consecuencias da pandemia, tanto por proxectos que se adiaron como por outros que directamente se cancelaron, e máis do 89% non puido acollerse a ningunha axuda estatal”. Como vemos, ao ser o audiovisual un sector tan interdependente os problemas son transversais aínda que haxa tarefas, como as relacionadas coa escritura ou a posprodución, que poden desenvolverse na casa con relativa facilidade. A directora e produtora Paula Cons indica precisamente que puido avanzar nesas fases nalgúns dos seus proxectos, pero parécelle especialmente preocupante a situación das persoas que traballan en rodaxes, en particular a dos actores e as actrices: “non puideron rodar durante moitísimo tempo, e son persoas que, coas contratacións que teñen, teñen moi complicado manter unha liñalidade”.
“As medidas que temos que tomar son custosas, pero puxemos nunha balanza se é peor parar unha serie e non volver a ela (como pasou noutras en España) ou redeseñar a produción para poder rematar a serie no novo contexto. Para nós foi moito máis produtivo reconsiderar iso."
Mamen Quintas
Precisamente un deses actores, Xúlio Abonjo, reivindica a necesidade de ser conscientes da condición de “curritos” das persoas que traballan na cultura: “un paisano que traballe co son, ou eu que son actor, non somos ningunha elite cultural”. No seu caso, si que notou coa pandemia unha escaseza de actividade e, no momento do traballo propiamente dito, dúas novidades que lle xeran certa preocupación. A primeira, a derivada dos test que se levan a cabo para configurar un espazo seguro nas rodaxes: “É lóxico facerse unha proba, saber que estás ben, que non podes contaxiar, e entón non hai problema cos compañeiros porque sabes que estás nese momento nunha burbulla e que podedes manter o contacto. O problema que si que tiven, como traballador, é pensar: como me saia positiva, perdo o curro”. A outra é a necesidade de facer probas desde a casa, que para el podería representar un exemplo de como se aproveitan os momentos de crise para rebaixar dereitos: “o tema de facer probas en vídeo porque estabamos confinados, creo que chegou para quedar e non me parece xusto polo evidente: teño que ter a alguén que me dea a réplica, non teño contacto co director ou directora de casting, etcétera”.
Desde o ámbito do guión, Lidia Fraga comparte en certa maneira ese medo: “a nivel Galicia, o problema que temos é que sempre existe o risco da precarización do sector, e de que aparezan prácticas pouco recomendables, como produtoras que tentan que escribas gratis ou pagarche por debaixo do prezo establecido… é un risco que agora, coa crise, existe aínda máis ca antes”. O feito de que unha parte importante das persoas que traballan no audiovisual o fagan como autónomas supuxo unha dificultade extra, que se deixou sentir con especial forza no que se refire aos eventos. Ángel Sánchez, director de Play-Doc xunto con Sara García e presidente de Proxecta, a Coordinadora Galega de Festivais de Cinema, sinala que a pandemia puxo de manifesto que moitos festivais “cunha repercusión, traxectoria e prestixio absolutamente contrastados traballan nunha situación de fraxilidade”, e subliñou que no caso do festival de Tui apostaron por conservar a súa parte presencial (pese á redución de ingresos derivada dunha redución do aforo ao 30%) como un acto de resistencia necesario: “unha cousa que tiñamos clara era que tamén había que salvar os traballadores que forman parte das estruturas do festival”.
Esas limitacións ao número de persoas que poden acudir ás salas de cine cambiaron tamén radicalmente a labor da distribución e a exhibición, como explica Milo Baños, que se dedica ás dúas actividades na empresa Baños Films: “Como era o día a día antes e como é agora? Antes soaba moito máis o teléfono”, comenta, apuntando á falta de claridade como un dos principais problemas: “Ti non tomas as mesmas decisións se tes un horizonte temporal definido ou se deixas de telo. Se nun momento determinado me din que vou poder traballar dentro de catro meses, ou de seis, eu valoro, fago os meus cálculos e sei se me vale a pena permanecer aberto ou non. Pero agora mesmo a incertidume está provocando unha paralización na toma de decisións”. Numerosas estreas están a ser aprazadas ou canceladas, con exemplos ben mediáticos como a vindeira entrega da serie de James Bond, No Time to Die, nun contexto que Baños describe como unha “tormenta perfecta” na que as distribuidoras non programan estreas por medo a non cubrir custos, e as salas atópanse coa falta do impulso que dan os títulos das majors: “Gran parte do público vive con medo e xa non vai querer ir ás salas de cine, e o que quere ir non atopa aquelo que quere ver”.
A exhibición no ámbito do asociacionismo enfróntase tamén a dificultades. Manuel Precedo, presidente da Federación de Cineclubes de Galicia e do Cineclube Padre Feijoo (que tivo a mala sorte de celebrar o seu 50 aniversario en 2020) explica que as restricións de aforo e horarios están complicando cubrir os gastos das copias: “Se o aforo é cada vez menor e só podemos facer dúas sesións en vez das tres que tiñamos, ou baixan os prezos ou temos que chegar a un acordo para facer reposicións, pero iso significa máis traballo. Date conta de que isto é un labor altruísta e estás detraendo o teu tempo de ocio facendo unha labor en pro da comunidade, e pensar que non soamente temos que programar os dous días habituais senón que temos que facer catro para que sexa rendible…”. En xeral, todo o sector comparte unha sensación de perplexidade diante das restricións de aforo para os eventos culturais, como sinala Xúlio Abonjo: “Se a un festival lle din que pode ter un número de espectadores ridículo en comparación cos que pode haber nun bus de liña…”
"Se nun momento determinado me din que vou poder traballar dentro de catro meses, ou de seis, eu valoro, fago os meus cálculos e sei se me vale a pena permanecer aberto ou non. Pero agora mesmo a incertidume está provocando unha paralización na toma de decisións”
Milo Baños, distribuidor e exhibidor.
Desde a súa perspectiva de distribuidor e exhibidor, Milo Baños explica tamén que os riscos aos que se enfrontan as empresas de cada actividade son diferentes. No primeiro caso, para el as empresas máis pequenas poden quedar polo camiño e acelerar o proceso de concentración da distribución arredor das majors. En cambio, no caso da exhibición pode estar sucedendo o contrario: “Ata agora os máis expostos eran aqueles eslabóns máis débiles, como o señor que ten un cine nunha localidade con pouca poboación. Son os que foron pechando durante unha chea de anos, e agora mesmo non é así. Agora os que máis están sufrindo son as grandes cadeas. Por que? Pois basicamente polas súas estruturas, que son inmensas: non estamos falando dun señor que traballa no seu local en propiedade, senón de locais moi caros en centros comerciais, con moitísima man de obra”. Esta situación implica que a produción tamén se vexa afectada de maneiras diferentes en función de se traballa para cinema ou para televisión e plataformas dixitais. Paula Cons, que estreou este ano A illa das mentiras combinando o formato en liña coa presenza en salas, contrapón o éxito mediático do filme co resultado económico: “A min cando me din “non, pero para ti foi unha oportunidade o tema do coronavirus, sacaches cabeza entre outras películas…”, bueno, é unha maneira de velo, pero eu o que vexo é que perdemos moitísimo diñeiro, e penso no que tería pasado noutras circunstancias, que habería que multiplicar a recadación por tres… As películas deste ano non gañan diñeiro, é imposible”.
Outro factor que variou o impacto nas empresas e persoas que traballan no audiovisual galego foi a fase na que se atopaban os proxectos nos que estaban ocupadas. No caso de Ficción Producciones víronse na obriga de deter o 13 de marzo a rodaxe de 3caminos, unha serie para Amazon Prime Video que ademais contaba coa complexidade de ter previstas gravacións en Portugal, México e Corea do Sur, ambientada en diferentes estacións e diferentes anos nos que os protagonistas realizan o camiño de Santiago. Mamen Quintas, produtora executiva da empresa, comenta que no momento de parar pensaban que paraban por unha semana, que acabou por converterse en máis de dous meses. Nesa fase aproveitaron para traballar a distancia no desenvolvemento dunha serie nova e en procesos de montaxe ou etalonaxe, e retomaron 3caminos o 25 de maio, sendo pioneiros no contexto español: “As medidas que temos que tomar son custosas, pero puxemos nunha balanza se é peor parar unha serie e non volver a ela (como pasou noutras en España) ou redeseñar a produción para poder rematar a serie no novo contexto. Para nós foi moito máis produtivo reconsiderar iso. Aínda que tivemos que asumir unha enfermeira en set todo o día, kits para todo o mundo, probas para os que veñen de fóra… esas medidas encareceron a produción pero era unha saída moito mellor que parar a serie, que si que sería unha catástrofe económica. Desde logo, aminórase o teu beneficio industrial, pero creo que si que se pode facer”.
Xa que logo, parece evidente que facer o mesmo produto audiovisual é agora máis caro. Desde un ámbito técnico como o do vestiario, Alicia Dapena (que desde a súa empresa Saturna traballou tamén en Hierro, outra das primeiras series en empezar a rodar despois do confinamento) sinala que se crean novas necesidades de tempo e de espazos, tanto nas probas como nas rodaxes. Ao traballar en contacto directo coas persoas (como pasa tamén en maquillaxe ou perruquería), as responsables de vestiario precisan lugares máis amplos e cómodos, pero tamén ter en conta as necesidades de desinfección e lavados: “Antes, por aproveitar espazos e tempos probaban ás veces dous actores ou tres á vez, para economizar… agora isto non se pode facer. Igual que se eu quito unha prenda dun actor, imaxina, un xersei: “ah, pois voullo probar agora a fulano, que seguro que lle queda ben”. Isto agora, canto menos, non é recomendable”. Ao mesmo tempo, os problemas doutros negocios afectan á labor de Saturna no proceso previo ás rodaxes: “Estes días o que me está a suceder en Santiago é que cada vez quedan menos tendas de tecidos, pecharon unha chea delas. Tes que comprar online, que ás veces está ben pero ás veces non vén a tea que precisas, cando a tocas… esas cousas que pasan cando un compra material de traballo a distancia”.
“Unha cousa que tiñamos clara era que tamén había que salvar os traballadores que forman parte das estruturas do festival”
Ángel Sánchez, codirector do Play-Doc
A estes cambios no traballo, que teñen que ver coa crise económica derivada da situación sanitaria e coas variacións normativas (a nivel local, autonómico e estatal) súmanse os que veñen das relacións internacionais do audiovisual galego, que veñen intensificándose nos últimos anos. Ángel Sánchez explica que a pandemia colleu a Play-Doc, previsto inicialmente para abril, “con practicamente toda a programación pechada, voos internacionais pechados e unha estrutura de festival completamente armada”, e esas diferenzas nas restricións entre estados (pero tamén entre comunidades e concellos) no momento de retomar a actividade causaron unha situación de estrés para os eventos. Non é o único ámbito no que sucede: Alicia Dapena participou na rodaxe da citada Chegar a casa, unha serie de CTV e a portuguesa SPi, e comenta que a súa labor nas coproducións se complica: “Cando tiña que viaxar para calquera cambio, traer e levar algo, antes collía e arrincaba, e agora teño que facer unha PCR antes de saír e cando volvo. Todo iso complica o día a día dunha produción”. 3caminos conseguiu sacar adiante a súa gravación en Portugal, pero Mamen Quintas constata as dificultades que crean as diferentes condicións da pandemia en cada lugar: “Tiñamos a coprodución pechada con Corea e México, e ao chegar o momento de ir rodar a México alí estaban no peor momento, co cal non queríamos ir; non podíamos. Era un problema para os actores e os representantes, por suposto, que non puñan en perigo aos seus representantes. Polo outro lado, os coreanos non nos querían alí, porque nós tamén estabamos nunha situación moi complexa”.
As solucións crecen tamén
Aínda así, en Ficción foron quen de solventar a imposibilidade de rodar en México e Corea ou o feito de pasar na casa os meses de primavera nos que sucedía a parte de 3caminos que estaban a rodar. “Tes que reinventarte e dicir “como podo salvar isto?”, sinala Mamen Quintas. “Tivemos que rodar eses escenarios noutras localizacións, e acudir ao VFX e a reescribir certas secuencias”, comenta respecto ao primeiro problema. Respecto ao segundo, tiveron que facer “un deseño de fotografía totalmente diferente, porque xa non tiñamos a gama cromática coa que iamos traballar”. Xa que logo, diante de todos os problemas novos que apareceron este 2020 apareceron novas aprendizaxes e ideas para solventalos, como se espera do audiovisual, que non deixa de ser unha industria creativa.
Moitas desas solucións foron poñéndose en común por diferentes redes, algunhas máis formais e outras máis informais. No caso de Mamen, conta que logo de volver arrincar coa rodaxe outras produtoras chamaban para interesarse por como estaba sendo o proceso. Alicia Dapena comenta que non teñen un gremio de técnicos de vestiario, “pero polo Facebook empezamos todos un pouco a poñer en común os nosos medos, as nosas preguntas…” e leron un montón de “literatura” de cara á seguridade no tratamento da roupa: “empezamos a falar todos de ozono, de luz ultravioleta, todos estes sistemas que nos sonaban un pouco a chino… e acabamos co Sanytol, que para min é fundamental”. Entre os novos coñecementos adquiridos na súa profesión, menciona a capacidade de desinfección do vapor ao pasar o ferro e protocolos que poderían volverse habituais: “Nunca estivo pensada nun equipo unha persoa que se ocupase da desinfección da roupa, do lavado, do mantemento. Iso faciámolo entre todos, e agora creo que sería moi interesante (digo eu, por pedir) unha persoa facendo ese traballo”.
“Si que é certo que non podemos ter grandes masas, pero para iso está o VFX, e serán partidas que teremos que orzamentar todos nos nosos plans financeiros, porque precisaremos replicar, falsear, converter… e todo iso o fai unha tecnoloxía. Todos sabemos que cada vez se usa máis en calquera rodaxe grande, e agora os pequenos teremos tamén que adaptalo ás nosas producións”.
Mamen Quintas, produtora.
Noutros casos, eses novos coñecementos teñen que ver coa organización do traballo a distancia. “Eu creo que isto nos ensina dúas cousas”, indica Mamen Quintas. “Unha é esa, que podes teletraballar, que podes viaxar menos. Aínda que o contacto físico e persoal é importantísimo para xerar lazos e outras simpatías que non deixa unha call telemática, aforras moitísimo tempo noutros sensos, de viaxe, de desprazamento…”. O outro aspecto que Mamen destaca como aprendizaxe é a capacidade de adaptación: “Neste mundo en que vivimos non sabemos por onde nos vai vir. O importante sempre é afrontar unha situación en positivo, dicir “pois veña, dun defecto vou facer un efecto, teño que redeseñarme…” e temos os medios moito máis avanzados que noutros momentos”. A imaxinación aplicada a solucionar dificultades como as da pandemia pode ser útil nun futuro, igual que houbo quen puido aplicar nesta época as solucións de momentos previos: Paula Cons conta que no caso de A Cero.5, o documental de Gonzalo Suárez no que están a traballar desde Agallas Films, se atoparon coa interrupción no medio da pandemia, “pero como Gonzalo é unha persoa con mobilidade reducida, porque está en cadeira de rodas, xa estabamos ensaiando un método de non movernos demasiado e traballar moito a distancia. Entón nese sentido estabamos preparados, porque continuar con algo ao que xa estabamos afeitos”. A xeralización desta organización a distancia pode, para Paula, ser tamén beneficioso para o audiovisual galego ao facilitar o traballo desde aquí: “Eu teño moi claro que quero vivir en Galicia, e entón había un lote de proxectos aos que tiñas que dicir que non porque estaban vinculados a Madrid, pero creo que esta situación contribuíu a que poidamos dirixir cousas para España”. No seu caso, está dirixindo unha serie documental con este método: “Eu creo que grazas a isto moitos se decataron de que se confías no traballador podes facer teletraballo, e entón así estou facendo: teño todo un equipo en Madrid e eu estou aquí en Santiago de Compostela”.
Se a xente do sector foi compartindo os seus coñecementos para axudarse mutuamente a afrontar a nova situación, as redes máis formais traballaron tamén arreo nos últimos meses, en moitos casos fortalecendo ou mellorando a súa organización. “Unha cousa clave da pandemia foi que deixou ben clara a importancia de estar unidos e ter unha voz propia”, comenta Ángel Sánchez respecto á labor de Proxecta. “Establecimos diálogos coas diferentes administracións para que todos os procesos de axudas públicas e de participación desas administracións nos festivais se flexibilizasen, para tratar de adaptarse a unha situación absolutamente excepcional”. Ademais dese diálogo institucional, a coordinadora favoreceu a procura desa unidade ao participar da creación de Pantalla, a Federación Estatal de Coordinadoras de Festivais de Cinema e Contidos Audiovisuais, e axudou a nivel interno, precisamente, a través da coordinación: o aprazamento dos festivais que participan de Proxecta e que en principio ían ter lugar no primeiro semestre do ano levou a un necesario diálogo para reorganizar un calendario no que a maioría de eventos pasaron a concentrarse nos meses de agosto e setembro: “Houbo días nos que algúns festivais coincidían, pero tentamos facer unha lectura positiva do estraño do momento e convertelo nun mes en que ías saltando de festival a festival”. Desde a AGAG, Lidia Fraga explica que os sindicatos e asociacións non pararon: “desde FAGA e desde outras asociacións seguimos negociando o estatuto do artista, os convenios de guión, seguimos incluso a nivel europeo negociando as leis de competencia…”.
“Nunca estivo pensada nun equipo unha persoa que se ocupase da desinfección da roupa, do lavado, do mantemento. Iso faciámolo entre todos, e agora creo que sería moi interesante (digo eu, por pedir) unha persoa facendo ese traballo”.
Alicia Dapena, xefa de vestiario.
A maiores da creatividade posta ao servizo de xerar estruturas e establecer protocolos ou novos métodos de traballo, a imaxinación tivo outro reto nesta nova situación: adaptar os contidos ás novas circunstancias, nas que algúns recursos de rodaxe se volven imposibles. “A forma de escribir mudou, porque agora es moito máis consciente de certo tipo de cousas. Por exemplo, unha cousa tan sinxela como unha escena na que un actor estea fumando, igual xa non é posible”, comenta Lidia, falando de que no seu caso escribiron pensando máis ca nunca nas posibilidades de produción para facer esas escenas. “As situacións de crise permítenche ter que buscar solucións imaxinativas, pensar en cousas que antes escribirías doutro xeito e para as que agora tes que buscar unha forma alternativa. Dentro do que cabe, é algo interesante”. Paula Cons explica que pensou que se restrinxiría o aspecto máis físico e as grandes secuencias con extras, algo sobre o que tamén reflexiona Alicia Dapena no que se refire ao seu traballo: “As producións que nos pillaron a Saturna desde a pandemia non son de época, entón estamos tentando que a figuración veña vestida da súa casa, porque imaxina como se complica o tinglado se temos que andar cambiando as prendas a 50 ou 100 persoas se non funcionan… Iso que antes se facía como se nada agora complícase porque tes que aproximarte a unha persoa, mirarlle a roupa que trae ou deixarlle ti, necesitas un espazo delimitado…”. Con todo, segue habendo solucións, como indica Mamen Quintas: “Si que é certo que non podemos ter grandes masas, pero para iso está o VFX, e serán partidas que teremos que orzamentar todos nos nosos plans financeiros, porque precisaremos replicar, falsear, converter… e todo iso o fai unha tecnoloxía. Todos sabemos que cada vez se usa máis en calquera rodaxe grande, e agora os pequenos teremos tamén que adaptalo ás nosas producións”.
Hai, polo tanto, cousas que son hoxe complicadas de poñer en pantalla por unha cuestión práctica. Pero, a maiores diso, hai outro factor a ter en conta: boa parte dos relatos audiovisuais traballan coa realidade. Entrará a realidade actual nos contidos ou preferimos ignorala? “Polo menos no meu caso, pedían cousas que non tivesen nada que ver. Todo o contrario, demandábase (e demándase) comedia, cousas máis lixeiras”, explica Lidia Fraga, que comenta que estaba a traballar nun proxecto no que decidiran incluír a pandemia non como tema central, senón como o contexto no que se desenvolve a historia. “Era un thriller pero no contexto do ano 2020, tal e como estamos, con máscaras, etcétera. E nese caso en concreto os executivos da cadea pedíronnos que non o incluísemos, que buscaban outra cousa. Imaxino que farían os seus estudos e pensarían que a xente ten xa dabondo coa vida real e busca unha vía de escape na ficción”. En xeral, o consenso parece ser que, ao haber cada vez unha oferta máis variada, ese contido pode trasladarse a algunha serie ou filme (Lidia menciona o éxito da francesa O colapso durante o confinamento) pero non en xeral. Mamen: “Non podemos suprimir de forma moi taxante todo o que ocorre na nosa vida, porque entón estaríamos todos facendo unha distopía”. Por se máis adiante nos apetece máis ver representada a realidade de 2020, podemos ir tomando nota do que fará falla para facelo, e comezamos por preguntarlle a Alicia Dapena polos cambios a nivel de vestiario. “Máis pixama e máis chandal”, riu ao contestar. “Isto dá para un estudo sociolóxico. Creo que está a investir moito menos cada un en roupa, todos temos suficiente na casa… As mulleres están a usar moitos menos tacóns, pero tamén se compran barras de labios, cando case non nos maquillamos porque estamos coa máscara posta todo o día”.
Os cambios nos hábitos de consumo que se dan na roupa danse tamén á hora de consumir audiovisual. Durante o confinamento o consumo televisivo en España chegou a máximos históricos, e aínda que a tendencia se moderase logo da desescalada as cifras continúan a ser maiores que as de anos anteriores. O consumo de contidos en streaming en Europa medrou un 121% respecto ao ano anterior, e diante das dificultades para ver cinema fóra da casa acelerouse a virtualización dos contidos, como puidemos observar en festivais como Carballo Interplay, que celebrou a súa edición integramente en liña este novembro (con máis de 23.000 visualizacións) ou o propio Play-Doc, que compaxinou o online co presencial. Por unha banda colaboraron con Filmin para ampliar a programación: “Dáche a oportunidade de crear comunidades, de expandirte a un público máis amplo que non ten a capacidade de estar alí presencialmente”, indica Ángel Sánchez, subliñando tamén a posibilidade de poñer en valor o catálogo de edicións anteriores a través destas ferramentas. Pola outra, entendendo a cultura en directo como algo “insubstituíble”, combinaron as actividades dentro e fóra das salas: “optamos por buscar espazos abertos que permitisen máis comodidade e que a seguridade non condicionase a experiencia”. Isto modifica tamén o carácter eminentemente local de moitas iniciativas, como apunta Manuel Precedo: “O que acontece agora co FICX de Xixón, que podes estar véndoo sen ter que marchar alí, pode ser moi interesante”, e lembra que a FECIGA xa propuxo no seu momento axudar a que os festivais circulasen a través da súa rede: “gustaríame que esa mesma estrutura que se dá con Filmin tamén puidese suceder coas copias físicas”. Deste xeito, as curtas a concurso do Festival de Cans (que tamén puideron verse na web do festival) pasaron este setembro polos cineclubes de Ourense, O Carballiño, O Barco de Valdeorras, Chantada, Cangas, Vilagarcía, Nigrán ou Vigo, ademais de polo CGAI, sumando 1050 butacas.
“Para min era importantísimo chegar a salas porque quero que as señoras me vexan, e paréceme que unha película que está feita con diñeiro público ten que chegar a elas. Teñen que vela. Teñen dereito. E non teñen por que andar facendo malabarismos, porque ademais son as que están mantendo o cine, e son un público exquisito e marabilloso”.
Paula Cons, directora.
Durante os meses de verán reforzouse a procura de alternativas ao aire libre, mesmo organizando autocines, como indica Milo Baños. Porén, apunta que o inverno en Galicia fai que as proxeccións non theatrical caian nun 90%. No seu caso o que observa é un posible cambio nas relacións entre os distintos medios de distribución: “Non creo que o obxectivo da distribución sexa manter as ventás de exhibición como se mantiñan antes, nin tampouco creo que o obxectivo de Netflix ou HBO sexa acabar coas salas de cine. Ao mellor temos que ir asistindo a un recorte no período de espera entre estreas en cine e plataformas”. Eses cambios nos medios de distribución viviunos intensamente Paula Cons coa adaptación da estrea de A illa das mentiras. Estaba previsto que chegase ás salas o 29 de maio, xusto despois de pasar polo Festival de Cans, pero ningunha das dúas cousas foi posible. Nun primeiro momento, a parte arxentina da produción facilitou que se vise na plataforma CINE.AR, vinculada ao INCAA (o seu equivalente ao ICAA). Alí chegaron aos 60.000 espectadores en moi pouco tempo, e finalmente decidiron estreala en España en Filmin. “Estreala online, a priori… buf, era renunciar ás salas, a ninguén lle entraba na cabeza que despois da plataforma puidese chegar a elas”, conta Paula. Curiosamente, o feito de non ter pasado por salas abriulles a posibilidade de participar no festival de Shanghai, onde pedían a premiere mundial, e a reacción dos medios foi moi positiva diante da estrea virtual en Filmin, onde foron número un na súa primeira fin de semana. Finalmente, conseguiron que a película pasase polo Festival de Cans (agora reubicado en setembro), polo de Donosti, polo OUFF e, tamén, polas salas galegas, con datos moi bos para as circunstancias, e numerosas sesións nas que quedou xente fóra. Para ela, isto demostra que poden facerse estreas simultáneas, “porque van para públicos distintos e o que fan é retroalimentarse pero nunca estorbarse” e porque é preciso non deixar fóra a ningún público: “Para min era importantísimo chegar a salas porque quero que as señoras me vexan, e paréceme que unha película que está feita con diñeiro público ten que chegar a elas. Teñen que vela. Teñen dereito. E non teñen por que andar facendo malabarismos, porque ademais son as que están mantendo o cine, e son un público exquisito e marabilloso”.
Cousas por facer
Os exemplos anteriores demostran que, na medida do posible, as persoas que traballan no sector foron estudando a situación e poñendo en práctica novas ideas. Con todo, ás veces hai cousas que non están na man de cada quen, senón que precisan da coordinación de moitas actividades ou da acción das institucións. Aproveitamos o feito de xuntar voces de diferentes perspectivas para ver cales son as cousas por facer neste momento, e o principal punto de encontro foi a falta de sensibilidade coa cultura percibida por parte das institucións. “Creo que isto está relacionado con que tanto arredor do audiovisual como do teatro funcionan moi ben os bulos: que estamos subvencionados, que somos uns vagos…”, comenta Xúlio Abonjo, pondo o foco na dureza das medidas para os eventos respecto ás que se deron noutros traballos: “É imposible que alguén diga que na Citroën, por exemplo, non pode estar tanta xente currando, que ten que haber, de 600 persoas, 30. E con nós pasa porque non nos consideran industria, a pesar de que os datos demostran o contrario”. Nese sentido, máis de 400 asociacións e empresas da cultura, os eventos e os espectáculos veñen de reclamar nun manifesto que se destine o 3,2% do fondo de recuperación europeo ao sector, equiparando así o apoio institucional ao 3,2% que o sector aporta ao PIB.
No referente a esa falta de sensibilidade, Ángel Sánchez resalta que algúns festivais (de cinema, pero tamén de música, danza ou artes escénicas) se viron afectados por suspensións “arbitrarias”, tomadas unilateralmente por parte dalgúns concellos sen manter un debate fondo e aportar argumentos concretos. Nese sentido, cre que a pandemia foi unha oportunidade desperdiciada para as institucións de apostar por afianzar as estruturas dos festivais galegos, que demostraron ter a capacidade “de xerar importantes transformacións sociais na nosa contorna, e tamén de xerar impacto e retorno económico ademais de fomentar a creación artística”. Manel Precedo di que desde os cineclubes o primeiro problema ao que se enfrontan é o descoñecemento da súa labor. “Eu téñome atopado con xente da administración que confunde cineclube con videoclube”, explica, e indica que, polo menos de cara ás asociacións, as institucións funcionan normalmente “a instancia de”: “Soamente temos interlocución na administración cando nós acudimos a eles, pero non ves que eles, como pasou agora coa pandemia, te chamen e che pregunten como poden botar unha man”. Con todo, tamén comenta que ás veces hai axentes industriais que tamén ignoran ou infravaloran o traballo do asociacionismo cultural.
Nese sentido, ás veces pode parecer complicado harmonizar as necesidades do audiovisual, no sentido de que acolle á vez reivindicacións que teñen que ver co artístico e outras que teñen que ver co industrial, e que inclúe as necesidades das empresas e as de traballadores por conta propia e por conta allea. Aínda así, nas conversas apareceron numerosas ideas nesas diferentes liñas que poden ser interesantes para o conxunto dun sector que, como levamos vendo, é moi interdependente. Por exemplo, Mamen Quintas sinala en xeral a necesidade de estar actualizados e preparados para posibles cambios, e para iso apunta a ferramentas como “unha Film Commission potente para seguir atraendo rodaxes”, unha política de desgravación fiscal ou o investimento en innovación tecnolóxica, que relaciona coa posibilidade de aplicar os VFX cando fose necesario nas rodaxes. Apunta igualmente á necesidade dunha maior coordinación institucional e normativa entre Galicia, España e Europa, e no referente ás axudas cre que o ICAA debería volver apostar nelas polo desenvolvemento de series. Nese mesmo ámbito, Paula Cons celebra que houbese flexibilidade por parte dos prazos de entregas e pagos de anualidades por parte das administracións, pero creo que deben contemplar o encarecemento das rodaxes e comenta a súa preocupación pola desatención nas axudas a un cinema “con certo toque de autoría pero moita vocación de chegar ao público e vocación de presuposto”, no que ela se sitúa: “Que queden fóra desas axudas nomes como Paula Ortiz, Fernando León ou Alberto Rodríguez paréceme un problema moi serio. Hai unha polarización entre o cine absolutamente de autor e o cine comercialísimo”. No referente ao guión, desde AGAG Lidia Fraga indica a necesidade de axudas á escrita individual, que axuden a guionistas, en moitos casos autónomos ou autónomas, que viron os seus proxectos cancelados ou adiados.
“Afortunadamente, no confinamento a xente foi consciente do valor que ten, non só valor intelectual e cultural, senón tamén de entreter e esquecerte por un momento das cousas máis chungas que pode ter a vida”. Xúlio Abonjo, actor.
Por outra banda, a urxencia da situación sanitaria provoca, cando menos, dúas grandes problemáticas a ter en conta á hora de pensar a acción pública ou privada sobre o conxunto do sector. A primeira é a dificultade para pensar as medidas a tomar, xa que a lóxica que puido funcionar noutras crises non se aplica necesariamente neste caso. Por exemplo, Milo Baños identifica o dos alugueres como o principal problema na actualidade para a exhibición cinematográfica, e comenta que habería que considerar se as axudas directas son a política máis efectiva: “Se ti agora mesmo recibes unha axuda e vas destinala a pagar o aluguer, quen está sendo beneficiado desa posible axuda é o propietario do local, que estaría ingresando sen sufrir esta crise, cando en realidade nos afecta a todos”. Mentres non haxa lexislación a nivel xeral que atalle os problemas globais arredor do aluguer, formula como idea “que as administracións puidesen canalizar un fluxo de entradas adquiríndoas”, algo que podería repercutir tamén en produtoras e distribuidoras. A outra gran problemática pasa pola posibilidade de que a covid-19 oculte as reivindicacións que xa eran urxentes antes da pandemia. Nese sentido, Ángel Sánchez menciona a Lei de Mecenado e Lidia Fraga comenta que o perigo de precarización do sector fai máis necesario ca nunca abordar a fenda de xénero: “As mulleres guionistas non chegamos a ser o 30%, e a porcentaxe diminúe moito máis en postos como coordinación de guión ou produción executiva. E tamén é importante potenciar que entren as novas xeracións ao sector, porque é moi pechado”.
En definitiva, os retos son moitos pero non faltan ideas para enfrontarse a eles, e, como apunta Xúlio Abonjo, o audiovisual conta cunha fortaleza extra xa que “afortunadamente, no confinamento a xente foi consciente do valor que ten, non só valor intelectual e cultural, senón tamén de entreter e esquecerte por un momento das cousas máis chungas que pode ter a vida”. Así, o sector afronta o 2021 con preocupación, pero tamén tendo demostrado en moitos casos a súa inventiva e a súa solidariedade á hora de atallar as situacións estrañas que trouxo o 2020. Esperamos que este balance nos Papeis da Academia sirva para ser conscientes das diferentes experiencias polas que pasou o audiovisual galego ultimamente, e fomentar que o ano que vén traia máis creatividade e apoio mutuo.